Amerykański ekonomista Richard Thaler, otrzymując nagrodę Banku Szwecji im. Alfreda Nobla w dziedzinie nauk ekonomicznych umocnił pozycję University of Chicago na światowej liście instytucjinaukowych, które wykształciły największą liczbę ekonomistów nagrodzonych tym prestiżowym wyróżnieniem. Z uczelnią są związani m.in. Friedrich August von Hayek (nagrodzony w 1974 r.), Milton Friedman (1976 r.), Gary Becker (1992 r.) i niedawno Lars Peter Hansen (2013 r.).
W uzasadnieniu swojej decyzji Szwedzka Królewska Akademii Nauk podaje, że Richard Thaler uwzględnia realistyczne założenia psychologiczne w swoich analizach dotyczących podejmowania decyzji ekonomicznych. Badając konsekwencje ograniczonej racjonalności, preferencji społecznych i braku samokontroli wykazuje, jak cechy te wpływają na indywidualne decyzje oraz wyniki rynkowe. […] Richard Thaler zbudował most między ekonomiczną i psychologiczną analizą podejmowania decyzji. Wyniki jego badań empirycznych oraz teoretyczne spostrzeżenia odegrały kluczową rolę w tworzeniu nowej i szybko rozwijającej się dziedziny ekonomii behawioralnej, która ma istotny wpływ na ekonomię z perspektywy zarówno naukowej, jak i politycznej.
Awersja do ryzyka i inne anomalie decyzyjne
Czym jest ekonomia behawioralna? Nazwa pochodzi od angielskiego behaviour, oznaczającego zachowanie. Behawioryści próbują wyjaśnić, dlaczego ludzie postawieni przed wyborem podejmują takie, a nie inne decyzje. Na przykład, czy zgodziliby się poświęcić 10 złotych na rzut monetą, który w razie trafionego zakładu przynosi 20 złotych? Racjonalnie rzecz biorąc, wszyscy powinniśmy podjąć grę, ponieważ za każdym razem (pod warunkiem, że moneta nie jest sfałszowana) mamy tyle samo szans stracić 10 złotych, co wygrać 20. Zatem nawet jeśli przegrywamy kilkukrotnie, na dłuższą metę wyjdziemy na plus. Prawdopodobieństwo jest dodatnie.
Mimo to, jak pokazali Daniel Kahneman i Amos Tversky w swoich badaniach opisanych w dziele Prospect theory: An analysis of decision under risk, Econometrica, 47/2, 1979, ludzie nie są skłonni podjąć takiego ryzyka. Strach przed stratą jest silniejszy niż perspektywa zysku, nawet jeśli probabilistyka przemawia za podjęciem gry. Ekonomiści nazywają tę nieracjonalną z punktu widzenia matematycznego cechę awersją do ryzyka. Za badania nad teorią perspektyw Kahneman został w 2002 roku uhonorowany Nagrodą Nobla w dziedzinie ekonomii. Amos Tyersky zmarł kilka lat wcześniej (1996). Co ciekawe, obydwaj badacze z wykształcenia są psychologami.
Efekt posiadania
Tegoroczny Noblista, Richard Thaler podkreśla, że to właśnie Daniel Kahneman jest jednym z jego mentorów, z którym wielokrotnie miał okazję prowadzić wspólne badania. Ważnym owocem tej współpracy jest teoria tzw. efektu posiadania, będąca pochodną awersji do ryzyka (Daniel Kahneman, Jack Knetsch, Richard Thaler, Anomalies: The Endowment Effect, Loss Aversion, and Status Quo Bias, The Journal of Economic Perspectives, 5/1, 1991). Badacze zaobserwowali, że ludzie niechętnie pozbywają się tego, co posiadają, nawet jeśli mają okazję odsprzedać swoje dobra za znacznie wyższą cenę niż poniesiony koszt zakupu. Innymi słowy, rzeczom, które posiadają przyznają wyższą wartość wyłącznie dlatego, że są ich.
Nieracjonalne ekonomicznie procesy decyzyjne mogą być wykorzystywane przez firmy lub rządy do nakłaniania społeczeństwa do konkretnych zachowań. Na przykład, mechanizm efektu posiadania przemawia za tym, że lepiej ściągać podatki na bieżąco i „u źródła” zamiast pozwolić podatnikom rozliczać się wstecz za miniony rok. Badania potwierdzają, że ludzie lepiej przyjmują konieczność uiszczania podatków, kiedy nie muszą płacić ich sami. Przykładowo wolą, aby to pracodawca rozliczał się w ich imieniu z fiskusem kosztem otrzymania niższej kwoty “na rękę”. Z ekonomicznego punktu widzenia opcja samodzielnego rozliczenia w późniejszym terminie jest korzystniejsza, ponieważ de facto stanowi rodzaj darmowego kredytu udzielanego przez państwo podatnikowi. Ogromna większość ludzi myśli jednak inaczej.
Praktyczne zastosowania
W 2008 roku Thaler wraz z prawnikiem Cassem Sunsteinem wydali wpływową książkę pt. Impuls. Jak podejmować właściwe decyzje dotyczące zdrowia, dobrobytu i szczęścia. Polskie tłumaczenie tytułu może wprowadzać w błąd. Intencją autorów nie jest bowiem pomagać przeciętnym obywatelom, a raczej szkolić organizacje w tym, jak z wykorzystaniem obserwacji behawioralnych skłaniać ludzi do podejmowania decyzji biznesowo dla tych firm korzystnych.
Książkę otwiera opis stołówki, w której sam sposób układania dań (pizze, sałatki, desery) wpływa na wybory uczniów i studentów. Jeśli owoce i inne zdrowe produkty znajdują się na wysokości wzroku, mają większą szansę trafić do koszyka. Takie praktyki są zresztą stosowana od dekad przez supermarkety, promujące w ten sposób towary w zamian za zniżki i opłaty marketingowe od producentów.
“Architekci wyboru” i etyka społeczna
Richard Thaler i Cass Sunstein twierdzą, że nie ma neutralnego sposobu prezentacji opcji wyboru. W związku z tym „architekci wyboru”, szczególnie zaś władze publiczne, są uprawnieni do tego, by przedstawić je w sposób zachęcający użytkowników do dokonania wyborów „właściwych” z punktu widzenia społecznego. Przykładowo – do wyboru owoców i zdrowej żywności zamiast frytek i słodzonych napojów w stołówce.
Na oskarżenia o inżynierię społeczną autorzy odpowiadają, że prezentowane przez nich podejście, nazywane paternalizmem libertariańskim, ani nie odbiera ludziom wolności wyboru, ani nie zawęża możliwości. Przeciwnie, to raczej z powodu ograniczonej racjonalności wyborów często zdarza się nam podejmować decyzje sprzeczne z własnym interesem – decyzje, których byśmy nie podjęli, gdybyśmy skupili uwagę, posiadali pełną informację, nieograniczone zdolności poznawcze i w pełni panowali nad sobą. Ilu z nas przychodzi na dietę, by po paru miesiącach odzyskać z nawiązką utracone kilogramy z powodu niekontrolowanego łaknienia? Czy w rzeczywistości jesteśmy podobni do homo œconomicus, niezawodnie racjonalnego kalkulatora zysków i strat, czy jednak ulegamy pokusom i uprzedzeniom, których często później żałujemy?
Prace Richarda Thalera i ekonomistów behawioralnych pokazują, jak daleko nasze wybory pozostają od takich idealnych kompetencji decyzyjnych. Ekonomia powinna dopasować się zatem do takiej, a nie innej kondycji ludzkiej, a nie odwrotnie. Przyznając swoją nagrodę, jury noblowskie podkreślało, że Richard Thaler uczynił ekonomię bardziej ludzką.
Romain Su
